PEYZAJ NEDİR?

       Peyzaj kavramı, Fransızca bir kelime olan peysage kelimesinden dilimize geçmiştir. İngilizce’de landscape, Almanca’da landschaft olarak kullanılmaktadır. Kelime anlamıyla, çevrenin tüm görünümü veya manzara anlamına gelmektedir. Daha geniş kapsamda ise “Bir görüş çerçevesinde yer alan bütün doğal ve kültürel çevrenin meydana getirdiği bir kompozisyon yahut bir tablodur.” (S. ARAN)

Peyzaj, başka bir tanımla, bulunduğumuz herhangi bir yerde bizi çevreleyen şeylerin tümüdür. Dağlar, tepeler, ovalar,  su yüzeyleri, çeşitli bitki örtüsü ile insan ve hayvanlar, yapılar, yollar, peyzajın fiziki elemanlarını oluşturmaktadır. Bunun haricinde peyzaj, toplumların örf ve adetlerini, kültürlerini de kapsar. Dünya üzerinde toprak, su, bitki, hayvan ve insan topluluklarının olduğu sürekli değişen peyzajlar görmemiz mümkündür. Bu yüzden peyzaj, doğal, sosyal, ekonomik ve kültürel etkilerle değişime uğrayan dinamik bir yapıya sahiptir.

Peyzaj Çeşitleri

Peyzajın doğal ve kültürel olmak üzere iki çeşidi bulunmaktadır(G. AKDOĞAN).

1.Doğal Peyzaj

     İnsanın hiç veya az etkisi olan kendi doğal düzenini koruyan alanların görünümüdür. Bu gibi alanların ekolojik ve biyolojik dengesinde olan değişmeler ancak doğal kuvvetler dediğimiz deprem, hava akımları, erozyon vb. gibi olaylar sonucu ortaya çıkar.

İnsanın herhangi bir etkisi görülmeyen peyzajda, arazi, toprak, hava, su, bitki örtüsü ve hayvanlar topluluğu bir arada ekolojik bir denge oluşturmaktadır. Başta insan olmak üzere, tüm canlıların varlığını korumada, yaşantısını sürdürmede çok önemli rolü olan bir materyal kaynağı ve estetik tertip örneklerini bünyesinde toplayan güzel manzaralar dokusudur.

Doğal peyzajı kapsamış olduğu çeşitli ana elemanların özelliklerine göre alt tiplere ayrılabilir. Dağ peyzajı, deniz peyzajı, göl peyzajı, çöl peyzajı, doğal orman peyzajı v.b. daha ayrıntılı ayrımlar yapmak mümkündür.

2.Kültürel Peyzaj

     İnsanların doğayı çeşitli amaçlarla kullanımları sonucunda ortaya çıkan peyzaj formudur. İnsanların, çevresini kendisine yarayışlı bir biçimde düzenlemesi, doğa-insan ilişkilerinin olumlu sonuçlarını ortaya koyar. Kültürel peyzaj,  toplumların doğayı kullanış amaçlarına ve biçimlerine göre farklılıklar göstermektedir.

2.1.Kırsal Peyzaj: İnsanın doğa içinde, kentsel amaçların dışındaki faaliyetlerinin ortaya koyduğu çevrenin görünümüdür. Bu faaliyetler, esas itibariyle tarımsal olabileceği gibi, rekreatif ve endüstriyel de olabilir. Esas itibariyle kırsal alanlar, kentsel  ve doğal alanlar arasında geçit ve bir bakıma tampon görevi yapan alanlardır. İnsanların bu alanlardakı uğraşlarına göre peyzajı; tarımsal peyzaj, endüstri peyzajı, orman peyzajı, turizm peyzajı ve ulaşım peyzajı diye ayrımak mümkündür.

·         Tarımsal peyzaj: Dünya üzerindeki insanların doğayı değiştirdikleri ilk faaliyet tarımsal alada olup ilk kültür peyzajı olarak nitelendirilebilir. Tarım peyzajının karakterini arazi yapısı, toprak ve topoğrafik özellikler, su ve iklim gibi doğal etkenler, insanların örf-adet ve kültürleri ile birlikte ülkeden ülkeye ve bir yerden diğerine değişen çeşitlilikte tarımsal peyzajlar ortaya koyar. Tarım arazisi içinde korunmuş orman adacıkları, koruluklar, sulak alanlar, bataklık ve maki parçacıkları, çoğu kez tarla içinde rastlanılan soliter ağaçlar, güzel çiçekli dekoratif ağaçlar, köy korulukları, mezarlıklar gibi tarımsal peyzajın bünyesini zenginleştiren varlıklardır. Tarımsal peyzaj, genellişkle insanların verimlilik amaçlarına hizmet eden ve bazen de karlılık esaslarına dayanan uğraşıların sonucunda ortaya çıkan bir peyzajdır.

·         Endüstriel Peyzaj:  Kırsal alanlar içinde yer almış endüstri kuruluşlarını veya endüstriye hammadde temin eden faaliyet alanlarının ortaya koyduğu görünümlerdir. İnsanların doğada en fazla tahrip ettiği faaliyetlerdir.

·         Orman Peyzajı: Tarımsal peyzaj ile çok yönlü ilişkisi olan orman peyzajı, ormanlar, su düzeni, iklim faktörleri, sosyal ve ekonomik bağları nedeniyle tarım peyzaj ile aynı mekan içinde bulunan ve peyzaj planlaması açısından ortak prensiplere bağlı doğal peyzaj varlıklarıdır. Orman içinde yapılan müdahaleler, suni ve doğal ağaçlandırma çalışmaları, milli parklar, tabiat parkları, orman içi ve kenarı dinlenme alanları, orman yolları, odun depoları, orman yangın yolu ve şeritleri, yangın gözetleme kuleleri, orman köylerinin arazi kullanım biçimi, mimari yapısı, kullanılan tarımsal faaliyetler, orman içi meralar, sulak alanlar, erozyon ve kumul alanları gibi birçok obje, orman peyzajını oluşturmaktadır.

·         Turizm veya Rekreasyon Amaçlı Peyzaj: Kırsal alanda insanların eğlenme, dinlenme ve boş zamanlarının değerlendirme amaçları için ayrılmış ve düzenlenmiş alanların görünümüdür.

·         Ulaşım Peyzajı: Karayolu, demiryolu ve akarsu boyu bağlantısı olmak üzere üç türlü ulaşım sistemi doğal peyzaj üzerinde önemli iz bırakmaktadır. Kara ve demiryolu çalışmaları, insan emeğinin fazla karıştığı ve daha ziyade tekniğin baskısı altında meydana getirilen tesislerdir.

2.2. Kentsel Peyzaj: Kentsel peyzaj alanları, kırsal peyzaj alanlarına nazaran yüzölçümü bakımından çok az bir alan kaplamasına rağmen, nüfus yönünden çok daha yoğundurlar. Kentsel peyzaj, hangi amaçla olursa olsun, insanların kümelenme, toplanma içgüdülerinin ortaya koyduğu bir yaşama mekanıdır. Kent peyzajının esas karakterini, mimari yapılar ve bunların organizasyonu tayin eder.

İnsan için ideal bir yaşama ortamı olması gereken kent mekanında, bölümler arasında işlevsel bir bağlantı ve kullanışlılık kadar, estetik olma gibi ikili bir ilişki bulunması gerekir.

KAYNAKLAR

ARAN, S., Peyzaj Mimarisi Temel Prensipleri, A:Ü: Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarisi Bölümü Ziraat Fakültesi Yayınları:635, Ders Kitabı:198 Ankara,1975

AKDOĞAN, G., Doğa Düzenleme Ders Notları, Yıldız Üniversitesi, F.B.E. Peyzaj Plalama. İstanbul, 1984.